Libya’daki iç savaşın kıvılcımını eski Sirenayka topraklarının merkezinde yer alan ve Albay Kaddafi darbesine kadar Trablus’la birlikte başkent olan Bingazi’de avukat ve rejim karşıtı Fethi Terbil’in 15 Şubat’ta tutuklanması üzerine Bingazi polis merkezi önünde başlayan gösterilere polisin sert müdahale etmesi oluşturmuştur. Terbil’in bırakılmasını isteyen gösterilere katılımın kısa sürede 600-700 kişiye ulaşması ve polisin müdahalesi sırasında başta Zintan olmak üzere değişik kabilelere bağlı yaklaşık 40 göstericinin olaylar sırasında yaralanması üzerine protesto eylemleri kısa sürede Bingazi başta olmak üzere Doğu Libya’da bulunan Al Bayda ve Az Zintan’a da sıçramıştır. Olaylar 16 Şubat’ta da Zavayya, Tibbu, Warfalla ve Majabra kabilelerinin yoğun yaşadığı Derne, Kufra, Tabruk, Jalu gibi Doğu ve Güney Libya toprakları içinde yer alan yerleşim birimlerine sıçradı. Barışçıl kitle gösterilerine karşı güvenlik güçlerinin sert müdahalelerde bulunması ve olaylar sırasında sivil kayıpların yaşanması krizin daha da tırmanmasına yol açmıştır. İktidarın şiddet kullanması üzerine daha da tırmanan gerginlikler 17 Şubat’ta muhaliflerin çağrısıyla Öfke Günü gösterilerinin düzenlenmesiyle sonuçlanmış; ancak Kaddafi yönetiminin özel birlikler ve Afrika kökenli paralı askerleri kullanması üzerine olaylar sırasında onlarca kişi yaşamını yitirmesiyle farklı bir aşamaya taşınmıştır. Kaddafi yönetimi ordu içindeki kabile bağlarının varlığını bildiğinden olaylar sırasında ordu yerine kendisine bağlı güvenilir birlikler ve askerleri kullanma yoluna gitmiştir. Ancak Kaddafi’nin olaylara yaklaşımı yıllardır iktidardan dışlanan veya istediği ölçüde iktidarda yer alamayan kabilelerin isyanını genişletmiş, artık gösterilerin hedefinde doğrudan Kaddafi kabilesinin bir üyesi olan Albay Kaddafi iktidarını sonlandırmak yer almıştır.

 

Bu kapsamda Libya’daki Arap toplumunun yapısı üzerinde kısaca durmakta yarar vardır. Libya’daki Arapların yaklaşık %85’i kabile yapısına göre örgütlenmiştir. Siyasal iktidarın dağılımında kabile bağları birincil derecede rol oynamaktadır. Şayet kabile bir bütün olarak savaş veya isyan kararı almışsa bu durum siyasal veya devlet bürokrasisinde yer alan kabile üyelerinin pozisyonunu da doğrudan etkilemektedir. Nitekim Libya’da kabileler arası çatışmalar başladıktan hemen sonra Adalet Bakanı, İçişleri Bakanı, içlerinde Çin Büyükelçisinin de yer aldığı diplomatlar, üst düzey askerlerin ve muhalif kabile üyesi devlet memurlarının görevlerinden istifa etmesinin de temel nedeni bağlı oldukları kabilelerin isyan hareketine katılmaları veya söz konusu kabilelere karşı silah kullanılmasıdır. Diğer bir deyişle aşağıda üzerinde durulacağı söz konusu kişilerin, Kaddafi sivil insanları öldürdü diye görevlerinden ayrıldığı yönündeki değerlendirmeler doğru değildir. Libya veya genelde Arap toplumunun irdelerken kabile ve aşiret gibi kavramların birbirlerinin yerine kullanıldığı görülmektedir. Bu iki kavram arasındaki bazı farklılıkları kısaca belirtmek yerinde olacaktır. Buna göre terime yüklenen anlam itibariyle en üst örgütlenme şekli aşiretlerin bir araya gelerek oluşturdukları kabilelerdir. Kabileler kendi içinde aşağıya doğru aşiret, sülale ve aile birliklerinden oluşmaktadır.(1) Libya’da birçok büyük kabilenin yanı sıra bunların alt tabanları olan aşiret ve klanlar da bulunmaktadır. Bir nevi konfederasyon şeklinde örgütlenen bu yapılarda genellikle Şura veya Meclis dediğimiz ve alt aile birlikteliklerinden, sülale, kabile liderlerine kadar olan kesimlerin bir araya gelerek karar aldığı bir karar verme süreçleri vardır. Kabile liderlerinin seçiminde babadan oğla kuralı yerine yönetici sülaledeki bireyler arasında kabilenin güvenliğini, çıkarını ve devamını en iyi şekilde sürdürecek bireyin seçilmesi öngörülmektedir. Kabile liderini çıkaran sülalenin başarılı bir lider çıkartamaması durumunda bir başka sülaleden yeni bir liderin ortaya çıkması da mümkündür. Üzerinde durulması gerekilen bir diğer önemli özellik ise Arap kabile geleneğinde evliliklerin oldukça önemli olduğudur. Çünkü aşiretler veya kabileler, yalnızca erkek çocuklar ile evlenmemiş bayan bireylerden oluşmaktadır. Evlilikler genellikle sülale içi, aynı kabileler içerisindeki aşiretler içi veya bazı özel durumlarda, barış yapmak, yeni bir işbirliği kurmak veya kan davalarını sonlandırmak adına rakip kabileler veya aşiretler arası olabilmektedir. Bununla birlikte eğer kabilenin evlenmemiş kız çocuğu, bir başka kabileden biriyle evlenirse, bayan sözkonusu kabileden çıkarak kocasının bağlı olduğu kabilenin bir üyesi olmaktadır. Dolayısıyla doğan çocukların herhangi bir çatışma durumunda öz dayılarıyla savaşması olağan karşılanmaktadır. Ayrıca Libya’daki kabile yapısında biatten ziyade özgürlük ve bağımsızlık daha da önemli bir gelenektir. Kendi içerisinde sınıfsal bir ayrıma gitmeyen kabile üyeleri kararların alımına da katılma hakkına sahiptirler. Alınan kararları kabul etmeyen üyeler başka kabilelerin koruması altına girebilirler. Çünkü kabile içerisinde kararlar Meclislerde alınırken tüm kesimler açık bir şekilde tartışmalara katılacaklarını ve en sonunda alınan kararlara uyacaklarını belirtmektedirler. Dolayısıyla kararlar üsten dayatmayla değil alttan üste doğru alınmaktadır. Bu gelenek ve anlayış, Libya’daki siyasal iktidar mücadelesinin nasıl şekillendiği ve nasıl şekilleneceğinin anlaşılmasında bize ciddi katkı sağlamaktadır.

 Libya toprakları İslamiyet’le birlikte Arap kabilelerinin yoğun bir şekilde göçüne tanıklık etmiştir. Şuan Libya’da 140’a yakın kabilenin olduğu ve aynı kabilenin bazı kollarının Mısır, Çad ve Cezayir’de yaşadığı bilinmektedir. Örneğin, Libya-Mısır sınırında yaşayan Ali’nin Evlatları ve Haraba adlı kabilelerin önemli bir kısmı da Mısır topraklarında yaşamaktadır. İsyana ilk baştan itibaren destek veren kabile üyeleri doğrudan Mısır-Libya sınırının iki tarafını da kontrol altına aldıktan sonra başta gıda ve sağlık gibi temel ihtiyaç maddeleri olmak üzere Libya’daki kabile üyelerine silah desteği vermeye başlamışlardır.(2) Diğer yandan gene Mısır’daki bir diğer kabile üyeleri ise Kaddafi’ye destek vermek için doğrudan 400 üyesini savaşmaları için Libya’ya göndermiştir.(3) Ayrıca Yemen’deki en önemli konfederasyonunu içinde barındıra Haşhid kabilesinin lideri Şeyh Hüseyin Ahmar da Kaddafi’yi desteklediğini ve on bin savaşçıyı Libya’ya göndermeye hazır olduklarını açıklamıştır.(4) Diğer yandan Katar’da Thani kabilesinin bir üyesi olan Dışişleri Bakanı’nın, uluslararası kamuoyuna olaylara müdahale etme çağrısında bulunması da dikkat çekicidir. Dolayısıyla Libya’daki çatışmaların kısa sürede tüm Arap coğrafyasındaki kabilelerin soruna bakışını etkilediği görülmektedir.

 

Nitekim bazı kaynaklar Ali’nin Evlatlarına bağlı kabile bireylerinin Mısır’daki sayısının 2 milyon civarında olduğunu ileri sürmektedir.(5) Ancak 1928’de Libya kökenli olup Mısır topraklarında yaşayan kabilelerin 70 bin kişi olduğu ileri sürülmüştür. Bunlardan 40 bininin doğrudan Ali’nin Evlatları kabilesine bağlı olduğu(6) ileri sürülmüştür. Günümüzde bu rakamın en azından yüz binlerle ifade edilmesi bile Trablus’taki iktidar mücadelesinin ne kadar karışık olduğunu göstermektedir.

 

Nitekim Fatımilerden-Osmanlıya kadar Libya’daki kabilelerin dağılımı temelinde genellikle üç ayrı eyalet şeklinde bir idari ve siyasi yapının oluşturulduğu görülmektedir. Bu idari ve siyasi bölgeler Mısır ve Trablus arasında kalan ve Osmanlı kaynaklarında bölgenin eski adına atıf olarak Sirenayka olarak adlandırılan topraklar, Cad ile Nijer’e sınır oluşturan Fizan (veya Fizzan) bölgesi ve Akdeniz kıyı şeridinden başlayarak iç kesimlere kadar uzanan Trablus’tur(7). Kaddafi karşıtı gösterilerin Osmanlı dönemindeki adıyla Sirenayka Vilayetinde (Doğu Libya toprakları) başlamasının ardından, Fizan ve Trablusgarp bölgesine sıçramasında rol oynayan unsurların başında tarihsel, toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunların yattığı görülmektedir. Bu çerçevede tüm bu unsurları irdelemekte fayda vardır. Olayların tarihsel geri planı Arapların ilk göçüne kadar gitmekle birlikte daha yakın bir döneme bakacak olursak 1830’larla başlamak yerinde olacaktır. Bilindiği üzere Osmanlı ilk önce Sirenayka topraklarında yaşayan kabileler üzerinde bir otorite oluşturduktan 50-60 yıl sonra Fizan bölgesine yönelmişti. Buna rağmen Fizan’daki denetim 1800’lerin sonuna kadar istenilen düzeyde olmamış ve kabilelerin bağımsızlıklarını koruduğu görülmüştür. Sultan Abdulhamid, Sirenayka ve Fizan’da etkili olmaya başlayan Sinüsi Tarikatıyla işbirliğine gitmiş ve böylelikle tarikatı destekleyen başta Sirenayka ve Fizan bölgesindeki kabileler üzerinde etkin olmaya çalışmıştır. Sinüsi tarikatı 1890’da ilk özerk yönetimini Jaghbub’ta kurduktan sonra kısa sürede Fizan, Kufra,Trablus, Derne gibi bir çok bölgede Zaviyeler açarak dini ve sosyal alanlarda toplumu örgütlemeye çalışmıştır. Sinusi hareketi daha sonraları İngilizlerin desteğiyle Emir İdris liderliğinde 1949’de Bingazi merkezli Sirenayka topraklarında Emirlik ve 1951’de Trablus ve Fizan’ın birleştirilmesiyle Federal bir idari yapıya sahip olan Libya Krallığı’na dönüşmüştür. Ancak iktidar gerçek anlamda Kral İdris yerine bağımsızlık öncesi dönemde de bölgenin yöneticileri olan Sirenayka’daki kabilelerin elinde olmuştur. Ömer Muhtar’ın aksine yönetim zafiyeti gösteren, İngiliz, Amerikalı ve sonraları İtalyanlar ile de anlaşma yoluna giden Kral İdris döneminde Mısır’daki Hür Subaylar hareketi Libyalı askerleri de etkilemiş ve 1969’da birçok kabilenin desteğini yitiren Kral İdris’e karşı Albay Kaddafi başarılı bir darbe girişiminde bulunarak iktidarı ele geçirmiştir. Albay Kaddafi, kabileleri toplumsal istikrarın ve güvenliğin bir garantörü olarak görmüş ve devlet yapısını kabilelerin gücü, iktidara bağlılığı ve toplumsal alandaki güçleri çerçevesinde oluşturmuştur.(8) 1970 sonrası dönemde iktidarın siyasal, idari ve güvenlik boyutunda Sireneyka ve Fizanlı kabilelerin, ağırlıklı olarak Trabluslu kabilelerin eline geçmesi bu bölgelerde Kaddafi iktidarına verilen desteğin sınırlı olmasına yol açmıştır.

 

 

Albay Kaddafi döneminde her ne kadar doğrudan halk yönetimi, yeşil sosyalizm veya yerinde yönetim gibi söylemler kullanılmışsa da gerçekten iktidarın ve yönetim şeklinin belirlenmesinde kabileler arası ilişkiler belirleyici olmuştur. Bingazi’den Trablus’a taşınan yeni iktidarda iktidarın merkezine oturan Kaddafi kabilesi 1969’a kadar Libya’da etkili olan ve sayısal olarak büyük bir nüfusa sahip bir kabile  olarak adından söz ettirmemişti. Albay Kaddafi iktidarında Libya’nın en büyük kabilesi olan ve sayısal olarak 1 milyon civarında olduğu ileri sürülen Warfalla, Magariha, Osmanlı ve İtalyanlara karşı savaşan El-Avakir (Avagir) , el-Mujabra, Obeidat (Abaidat)ve Farjan kabileleri önemli bir rol oynadı. Askeri birimler ve özellikle hava kuvvetlerinde 1993’e kadar Warfalla kabilesinin etkinliği vardı. Ancak daha Kaddafi’ye düzenlenen suikast girişimlerinden sonra Kaddafi kabilesi bu birimi kendi denetimi altına almıştır. Diğer yandan Kaddafi’den sonra ikinci adam konumunda olan General Abdulselam Callut da Magariha kabilesine bağlıdır. Magariha kabilesi sistem içerisinde kilit konumları elinde tutmaktadır. Bununla birlikte 1969 darbesinde yer alan ve daha sonraları da kurulan Devrim Komite Konseyi üyesi olan General Abdulselam Callut, 1998’den itibaren siyasal alanda fazla gözükmemeye başlamıştır.(9) Lockerbie’yi bombalayan Abdel Baset el-Megrahi’de aynı kabilenin bir üyesidir. Magariha kabilesinin pozisyonu Kaddafi’nin iktidarının sürmesinde veya sona ermesinde oldukça önemli olacaktır. Bununla birlikte çatışmaların başkent Trablus’un 50 kilometre batısında yer alan Zawiya’da yoğunlaşması ve bir çok kentin muhalif grupların yönetimi altına girmiş olması Kaddafi rejimi açısından yolun sonunun gelindiğine işaret etmektedir.

 

 

 

 

 


 

(1) Amal S.M. Obeidii, Political Culture in Libya, UK: Curzon Prs., 2001, s. 111-112

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(12) Al Jazeera News, “Gaddafi blames al-Qaeda for revolt”, 25.02.2011, “http://english.aljazeera.net/news/africa/
2011/02/20112254231296453.html; http://www.
theaustralian.com.au/libyans-go-their-own-way-in-ea
st/story-fn7ycml4-1226011592891, 23 Şubat 2011.